لزوم جبران خسارات هیچ گاه در فقه اسلام و حقوق ایران مورد تردید نبوده است.در این مقاله موارد زیر را بررسی می کنیم.
الف: جبران خسارت در فقه اسلام
ب: جبران خسارت در حقوق ایران
1- جبران خسارات در فقه اسلام
جبران خسارات در اسلام از جهت لزوم جبران خسارات چه مادی و چه جانی یک اصل و مبنا می باشد و در این خصوص احادیث و روایات زیادی در فقه اسلام وارد شده است از جمله:
- قاعده فقهی احترام به مال مسلمان: ابو بصیر از امام صادق (ع) و ایشان از رسول الله (ص) نقل فرمودهاند که: "حُرْﻣَﺔُ ماله کَحُرﻣَﺔِ دَمِهِ" مال مسلمان مثل خون او محترم است و باید توجه داشت که خون مسلمان از مسائل مهم در فقه است. در این قاعده فقهی تأکید بر این است که همان گونه خون مسلمان محفوظ است اموال وی نیز محترم بوده و از تعرض دیگران مصون میباشد.
به عبارت دیگر همان گونه که خون مسلمان محترم بوده و حرمت دارد عدم تصرف در اموال دیگران بدون اذن یک تکلیف است و مهمترین حدیث در خصوص جبران خسارت میتوان به حدیث "لاضرر و لا ضرار" اشاره کرد که به عنوان یک قاعده حقوقی پذیرفته شده است.
اما بحث اینجاست که چنانچه شخصی حقوقی یا حقیقی موجبات ضرر و زیان دیگری اعم از مالی یا جانی را فراهم نماید بدون اینکه مستقیما در این کار نقشی داشته باشد تکلیف جبران خسارت چیست و بر عهده چه کسی است؟
در فقه اسلام و حقوق ایران مبحثی تحت عنوان تسبیب بیان شدهاست.
معنای لغوی تسبیب:
تسبیب در لغت به معنای ریسمان و آنچه موجب پیوستگی چیزی به چیز دیگر می شود.
معنای اصطلاحی تسبیب - اصطلاح تسبیب در منابع فقهی و حقوقی در مقابل مباشرت که به معنای انجام کاری بدون واسطه است ، به کار رفته و تسبیب بر خلاف مباشرت که علت تلف به صورت مستقیم میباشد تسبیب به صورت غیر مستقیم با زمینه سازی و فراهم کردن مقدمات، علت ایجاد خسارت و تلف مال و صدمه به جسم و جان می باشد.
حدیث " کل شی بضر به طریق المسلمین فصاحبه ضامن لما یصیبه " و یا :
حدیث "کل من اضرر بشیء من طریق المسلمین فهو ضامن له" که از امام جعفر صادق (ع) روایات شده است و عده ای از علمای شیعه همچون شیخ محمد حسن نجفی از آن برای اثبات تسبیب به عنوان یکی از موجبات ضامن استفاده کرده است.
مثال بارز و روشنی که درباره تسبیب می توان زد مثل اینکه: در کوچه و خیابان چاه یا دست اندازی حفر کرده و بدون اینکه علائم هشدار دهنده در اطراف آن نصب کنیم موجب ایجاد خسارت به خودرو و صدمه دیدن عابرین و حتی مرگ دیگری شویم پس در خصوص تعریف تسبیب میتوان این گونه عنوان کرد که: تسبیب وارد کردن ضرر به مال غیر که فعل منشاء ضرر بوسیله فاعل به هدف هدایت نشده بلکه بر اثر تقصیر یا بی مبالاتی و غفلت و عدم احتیاط وی ضرری متوجه غیر گردد مثل اینکه زنجیر سگ را محکم نبندیم و سگ رها شده به عابرین حمله کند (ماده 334 قانون مدنی)
منابع بحث جبران خسارت و تسبیب در قوانین ایران:
در قوانین مدون ایران مواد بیشماری در خصوص جبران خسارت و تسبیب آمده است به عنوان نمونه :
اصل 40 قانون اساسی- ماده 221 قانون مدنی- ماده 331 الی 335 قانون مدنی- ماده 1 قانون مسئولیت مدنی را میتوان نام برد.
در بحث تسبیب مسئله اجتماع سبب و مباشر نیز مطرح است بدین معنی که با اجماع سبب و مباشر در هنگام تلف و ایجاد ضرر و زیان جبران خسارت بر عهده چه کسی خواهد بود؟
علیالاصول جبران ضرر و زیان بر عهده مباشر خواهد بود مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد که مسئول جبران خسارت مسبب ایجاد خسارت و ضرر و زیان خواهد بود.
اجتماع چند سبب
ممکن است در حادثه ای چندین سبب موجب بروز حادثه شده باشد مثلا: شرکت فاضلاب در خیابان چندین حلقه چاه حفر کرده و کارگران در داخل چاه ها مشغول کار هستند و موتورسواری در حال حرکت به درون چاله ای که در خیابان به وجودآمده است افتاده و کنترل را از دست داده و راکب آن به داخل یکی از چاه ها سرنگون و بر روی کارگری که در حال کار کردن است می افتد و موجب شکستگی دست و پای کارگر می شود در این مسئله مقصر نه اداره فاضلاب و نه راکب موتور، بلکه مسئول حفظ و نگهداری خیابان (وزارت راه یا شهرداری) خواهد بود که می بایستی با توجه به وظیفه ذاتی خود که حفظ و نگهداری خیابان می باشد نسبت به ترمیم خرابی خیابان و از بین بردن چاله اقدام می کرد.
بنابراین در اجتماع چند مسبب می بایستی به نقش آفرینی مسببین در ایجاد حادثه و خسارت توجه داشت که نقش هر مسببی بیشتر بود ضامن جبران خسارت خواهد بود و یا اینکه ممکن است به نسبت تقصیر، هر مسببی مسئول جبران خسارت خواهد بود.
تسبیب در فقه اسلام
تعبیر تسبیب بیشتر در آثار شیخ طوسی و شاگردانش دیده شده است ولیکن به نظر می رسد مسئله تسبیب اولین بار در فقه شیعه توسط توسط محقق حلی مطرح شده و سپس علامه حلی آن را مورد تأکید و بحث قرار داده است و در میان علمای اهل سنت نیز علاءالدین ابوبکر مسعود کاشانی در کتاب بدائعالصنافع فی ترتیبالشرائع ج 7 ص 243- 246 بیروت 1417/1996 و محمد بن احمد شمسالائمه سرخسی در کتاب المبسوط ج 27 ص 14-17 بیروت 1414/1993 از نخستین علمای اهل سنت بودند که این مسئله را به کار برده اند و همان گونه که در سطور قبلی نیز ذکر گردید عدهای از علمای شیعه از جمله شیخ محمد حسن نجفی از حدیث : " کل شی یضر بطریق المسلمین فصاحبه ضامن لما یسببه " و یا " کل من الضرر بشیء من طریق المسلمین فهو ضامن له " که از امام جعفر صادق (ع) نقل شده را جواز اثبات تسبیب و به عنوان یکی از موجبات ضمان استفاده کرده است.
ضمان در اجتماع سبب و مباشر
یکی از مهمترین مباحث در مسئله تسبیب این است که چنانچه سبب و مباشر هر دو در ایجاد خسارت نقش داشتند و یا در ایجاد حادثه دو یا چند سبب دخیل باشند ضامن جبران خسارت چه کسی میباشد در این خصوص اختلاف نظر فراوانی در مصادیق آن وجود دارد . از نظر فقه اسلامی مشهود آن است که مباشر ضامن جبران خسارت است مگر آن که سبب از مباشر قوی تر باشد و تاثیر عمل سبب در ایجاد خسارت بیشتر باشد مثلا: شخص الف چاهی غیر مجاز در پیاده رو کنده باشد و شخص ب، شخص ج را هل داده و داخل چاه بیاندازد قطعا در این مسئله شخص الف هیچ مسئولیتی در جبران خسارت نخواهد داشت و شخص ب می بایستی جبران خسارت شخص ج را بکند و دلیل اینکه مباشر در جبران خسارت ضامن است این می باشد که مباشر از تمام عوامل در ایجاد حادثه به علت ایجاد خسارت نزدیک تر می باشد. (ماده 332)
اکثریت فقهای اهل سنت نیز در اجماع سبب و مباشر جهت تعیین مسئول جبران خسارت عامل موثرتر را مسئول جبران خسارت تعیین کرده اند ولیکن تمامی مذاهب اسلامی چانچه سبب از مباشر قوی تر باشد مسبب را ضامن جبران خسارت دانسته اند در عین حال در قتل ادعای مکره بودن مباشر توسط بیشتر مذاهب رد شده است.
2- جبران خسارت در حقوق ایران
بخش اعظم قوانین در ایران اعم از مدنی وجزایی منبعث از فقه ناشی از آیات قرآن و احادیث با تفسیر از ناحیه بزرگان و مفسران و راویان احادیث فقه شیعه می باشد.
بحث جبران خسارت از دو جنبه الف: حقوقی یا مدنی و ب: کیفری یا جزایی و ج: قوانین متفرقه در قوانین موضوعه ایران آمده است.
الف: جبران خسارت از جنبه حقوقی یا مدنی
جبران خسارت از جنبه حقوقی یا مدنی در قانون مدنی مبحث " الزاماتی که بدون قرارداد حاصل می شود " از ماده 301 تا ماده 306 و در مبحث غصب از ماده 308 تا 327 و مبحث اتلاف ماده 328 تا 330 و مبحث تسبیب از ماده 331 تا 335 و مبحث استیفاء ماده 336 تا 337 مورد بحث قرار گرفته است. ضمن اینکه در مواد 515 تا 522 قانون آئین دادرسی مدنی مواردی که شخص زیان دیده می تواند ادعای خسارت و جبران آن را نماید را بیان کرده است.
ب: جبران خسارت از جنبه کیفری یا جزایی
در قوانین کیفری در قانون مجازات اسلامی در کتاب چهارم مبحث دیه از مواد 448 تا 487 به تفصیل به آن پرداخته شده است و در مبحث موجبات ضمان از ماده 492 تا 537 بحث ضمان و تفصیر هر یک از مسبب و مباشر را بیان نموده است. همچنین در فصل بیست و نهم موضوع جرائم ناشی از تخلفات رانندگی از ماده 714 تا 719 نیز موارد جبران خسارت را بطرح نموده است. اما جبران خسارت حوادث رانندگی یکی از معضلات فعلی جامعه می باشد با توجه به عوامل مختلف از قبیل جوان بودن افراد جامعه و تولید زیاد خودرو و وارد شدن بیش از حد خودرو به بازار و عدم خروجی خودروهای فرسوده، عدم رعایت استانداردهای لازم در تولید خودرو و استاندارد نبودن جادهها و... آمار تصادفات رانندگی در شهرها و جادههای برون شهری بسیار بالا بوده و به تبع آن آمار مجروحین و مصدومین و فوت شدگان نیز بالا خواهد بود و با توجه به قوانین بیمه و هزینههای سرسام آور آن و عدم رغبت رانندگان به بیمه نمودن و یا استفاده از بیمه نامه های حداقلی که باعث تشکیل پرونده های زیادی در خصوص جبران خسارت افراد زیان دیده توسط آن ها و یا وارث قانونی ، در مراجع قضایی می گردد مواردی پیش می آید که شخص مقصر در حادثه نیز فوت کند و یا پس از حادثه متواری می شود و با توجه به قاعده فقهی " حُرْﻣَﺔُ ماله کَحُرﻣَﺔِ دَمِهِ و لایبطل دم امرء مسلم فی الاسلام " با طی شدن شرایط و موارد خاصی دیه ناشی از حادثه به عهده بیت المال خواهد بود.
قانون گذار در خصوص این موارد و جبران خسارات افراد زیان دیده قوانینی را تصویب کرده که از جمله قانون مسئولیت مدنی و تشکیل صندوق خسارتهای بدنی در قانون بیمه که مسئولیت پرداخت خسارت های افراد زیان دیده که طبق ضوابط خاصی انجام میگیرد همچنین مواردی پیش می آید که ما به تفاوت یا اصل دیه می بایستی توسط صندوق مذکور و بیتالمال پرداخت گردد.
ج: جبران خسارت در قوانین متفرقه
با توجه به گستردگی جامعه در ابعاد مختلف علاوه بر موارد بر شمرده شده در سطور بالا قانون گذار در موارد خاص نیز جبران خسارت را پیش بینی کرده است که این جبران خسارت در جهت منافع عام مورد توجه قرار گرفته که مهمترین آن در موضوع حفظ محیط زیست می باشد.
جهت دریافت مشاوره حقوقی تلفنی در مورد جبران خسارت از باب تسبیب اینجا کلیک کنید
ارسال دیدگاه خود:
نظر خود را فارسی بنویسید.
نظرات خلاف قانون و با مضامین توهین، تهمت و ناسزا به مقامات ایران و ادیان و ... حذف میشوند.